Talk:Defence of Korcula (part two)
Vauzalis sive Occhialinus Algerii Prorex Corcyram Melaenam terra marique oppugnat nec expugnat
Rosaneo Antonio. Vauzalis, sive Occhialinus, Algerii Prorex, Corcyram Melaenam, terra, marique oppugnat nec expugnat. Relatio historica Antonii Rosenei, Patricii ex illustrioribus, et antiquioribus familiis eiusdem Urbis, Archidiaconi, et Iuris utriusque Doctoris, qui presens omnibus interfuit. Anno 1571 Serenissimo D. D. Duci Nicolao de Ponte Antonius Rosaneus Corcyr. Ne tam insigne Dei benefitium ingratus celando supressisse videar quodam animi ardore incensus memorabilem Civitatis Curzulensis deffensionem iampridem a me conscriptam sub nomine proprii Auctoris (quando aliter per sacras leges non licet) in lucem edere, gloriae Dei, et consolationi fidelium arbitratus sum nonnihil expedire. Scio non defuturos, qui verborum inopiam, orationis ariditatem, intentionis finem, ac historiae rationem carpant. Quibus quicquid in me perstrepent, uno hoc verbo satisfaciam, quod nemini facultatem meliora texendi praeripuerim, vel aditum ad maiora praecluserim. Quin etiam si pertinatius urgeant, ne sit contentioni locus plenum me rimarum ingenue non diffitebor. Si quis tamen veritatem rerum praesertim in ea Insula gestarum in dubium revocaverit, vestram opem Invictissime Princeps, Augustissime Senatus adversus huiusmodi haesitatores imploro, quippe qui et propriis oculis magnam partem inspexistis, et relationibus Illustrium virorum Iacobi Foscareni, et Philippi Bragadeni, quorum prior suffectus ab uno Legatorum post recessum hostilem paucis quidem diebus ibidem praefuit, sed pleno examine de re instrui voluit, alter vero, ad Civium requisitionem denuo cum ampliori potestate a Senatu extra ordinem missus, annum integrum sua incomparabili pietate universam Insulam recreavit. Sed quorsum testimonia? Cum silentibus hominum linguis lapides loci rem, ut gesta fuit, exprimant. Mihi sat est sub vestris auspiciis (si Serenitati Vestrae cohibuerit) libellum prodire, et vestra auctoritate obtrectatorum ora retundi. Honestatus aliquanto censu Ecclesiastico ex decreto vestro, et opera praeclarissimi Senatoris, de me optime meriti Pauli Theupuli, dum apud sedem Apostolicam oratoris munus obiret, confido gratiam vestram mihi, meisque omnibus (quae vestra est benignitas) semper affuturum. [Caeterum1 Hac tutela fretus2] etiam opusculi † supplex depono. Caeterum Deus Optimus Maximus felici rerum serie diu te nobis incolumem servet Princeps Christiane, gloriae iubar splendidissimum, Rempublicamque verae pietatis alumnam quoad haec orbis facies iuxta verbum Domini perstiterit, perenni flore sospitet, Vos quoque Patres Conscripti Christiana fidei propugnacula singulos reddat votorum suorum compotes.
Assiduis percontationibus eorum, qui conservationem opiduli Corcyrae Melenae Patriae meae miram quidem, et divino adscribendam Numini admirantes, seriem tam praeclari facinoris toties a me repetunt, hoc brevi comentariolo3 satisfacere decrevi. Tu tantum Diva Virgo Mater, cuius opem firma fide credimus nobis eo in praelio certissimam adfuisse, sicuti servulum non es dedignata in iis omnibus dirrigere, ita quoque manum, et calamum per veritatis semitas in tua praeconia, et gratiarum actiones precor deducito.
Selimus, perfidus Turcarum Tyrannus, Othomanicae fraudis4, non ut Solimanus pater dissimulator, sed ex professo haeres, et alumnus faedifrago bello Venetis Cyprum pene totam ***5 Famagustam iam anno ante ademerat, rebusque secundis elatus classem innumerabilem ex Helesponto, et aliis tam Aphricae, et Asiae, quam Europae natalibus6ad Euboeam Calendis Maii convenire iussit. Ibi dum epibatis militibus ac remigibus caeterisque necessariis reliquum classis instruitur Alli Bassa emenso bis in eundo, et redeundo Carpathio cum delectis sexaginta triremibus praesidioque cum anona Leucosiae dimisso, ad Calendas Iunii rediens, pene trecentas alias levioris pernicitatis naves praeter onerarias sub altero ductore Pertavu nominato optime munitus offendit, easque in Christianorum damna praesertim Venetorum educit. Fama apud nostros de huiusmodi classe crebrescebat, trepidabaturque passim a nostris. Turcae vero in confinibus in dies graviora minabantur. 7 Tamen Summus Pontifex Pius V. opera Marci Antonii Columnae nutantes Venetos confirmavit, et ad confoederationem suam una cum Hispaniarum Rege Philippo II contra Turcas optimis conditionibus vix post Idus Maii protraxit8. Segniter quidem ea confoederatio compacta est cum ab anno praeterito de ea captum fuerit tractari in causa fuerant suspitiones seditionum9. Classis Veneta erat copiosa, sed dissipata pars in Creta sub Marco Quirino, et Antonio Canali insulam custodiebat, altera maior Imperatorem rerum maritimarum Sebastianum Venerium, et Augustinum Barbadicum eius legatum secuta se receperat in Sciciliam, Messanae operiens10 (3) ex Hispania Philippae classis adventum. Interim hostis, quacunque ingrediebatur, totum pelagus11 velorum linteis contegebat, quocunque applicabat praedas agebat, incendia, et sanguinem miscebat. Citheron insulam pene totam devastavit12, Rethimum Urbem Dictaeam ab incolis destitutam cum nobilissimis aedibus succendit, et inde delitiosissimam Cretici litoris oram cum aliquot interioribus pagis funditus delevit abductis ultra mille captivis. Zacyntum, et Cephaloneam cladibus innumeris affecit, suburbia, et pagos concremavit, et incolas praeter paucos in arcibus inclusos in servitium abduxit. Corcyrae portus, et litora, ac vicos, quamvis non impune vexavit. Triremium nostrarum Barbadicam Iadertinam, et Tronam vix elapso Chersano Nicolao Drasio dum hostilem explorarent classem deinde etiam tres onerarias naves cum militibus, et armamentis oppressit. In Epiro Alchinium, quod ab exercitu necquicquam oppugnabatur per deditionem a Sarra Martinengo servari non posse praevidente recepit. Antibarim quoque nullis prorsus vexatam armis simili deditione suscepit, in hoc tantum fide servata, quod Sarram et Praetores Alchiniensem, et Antibarensem cum paucis Ragusii exponi fecit. Caeteros tum milites, tum oppidanos praesertim qui abire iuxta condictum volebant captivos remigio addixit. Quin et Alchiniensium plerique eo ***13 nequicquam tuerentur miserime trucidati sunt, aliis vero, qui se quietos in Turcarum ingressu continuerant, dimissi sunt vitam in patria nece miserabiliorem degere.
Antequam haec in sinu Adriatico ab hostili classe gererentur, ecce repente ad quartum nonas Augusti praedones nostri, quos Illirico vocabulo Usocos14, idest transultores, seu potius transfugas appellare solemus redeuntes ab Epiro nobis Meleneis nuntiarunt, Alchinium esse in periculo ab exercitu terrestri seque in pelago vidisse multitudinem velorum non procul ab Alchinio, et vix evasisse, neque scire, quae vela sint, suspicari tamen esse Caracosiam piratam cum lintribus celocibus ***15 et aliis expeditis piraticis remigiis. Postero die quidam Perastini (quae natio est degentium in pago Perasti prope Rizanum) in scapha, relicta maiori nave, remigio elapsi retulerunt, esse classem Turcicam sub Alchinio, seque praecipiti fuga consuluisse. Neque tamen eis (4) fidem praestitimus: non enim credi posse videbatur ausuram hostilem classem intima sinus nostri penetrare dimissa post tergum Christianorum classe, suspensi tamen animo in terrores, et extrema quaeque diffluebamus, nec erat praesto ulla consilii capiendi ratio. Perastini quotquot erant intra nostra moenia ad hoc primum nuntium omnes usque ad unum conscenderunt lembos, et in interiora navigarunt. Adfuit celox Butuanorum pridie Nonas Augusti, nuntians suos cives universos incensa sponte patria sese intra Catharum a quibusdam auctoribus Ascrivii nomine nuncupatum recepisse, Alchinium oppugnari a terrestribus copiis, supervenisse totam classem hosticam, captumque vereri Alchinium. Subsecuti sunt rumores incerti ex Epidauro Illyrica, quae hodie Ragusium dicitur adiicientes deditionem Antibarensium, et Cathari periculum, ac totius Illyrici perniciem.
Est ara moenibus innixa iuxta portam australem Deiparae Virgini, et Divo Bartholomaeo a maioribus nostris ob rem in festo excoriationis suae bene gestam in Aragoniam classem dedicata sacrificulum tantum cum duobus, vel tribus ministris fornice protegens opere trabali cancellato ab area publica seclusa. Ibi quotannis ipso die Nonarum Augusti summo mane solet universus populus ad beneficia Virginis Dei Matris ob mirificam in exquiliis nivem recolenda convenire. Dum igitur ibi de mane sacra fiebant innuit16 Praetor Vicario Episcopi, ut populum perterritum, ac trepidantem cohortaretur esse bono animo, Vicarius alteri sacerdoti id mandavit. Ille se excusans17 Archidiaconum aVicario requiri ad id opus curavit. Is non detrectans onus ex tempore dicturus ope Dei intra semetipsum implorata, et aperto psalmorum libro, quem in manu tunc habebat forte in illa verba psalmi 61 [tunc]18 incidit. Duo haec audivi, potestas Dei est, et tibi Domine misericordia.
Hinc orsus in medio sacrorum huiusmodi verba habuit. Audistis viri probi, Patres, Fratres, ac filioli in Christo dilectissimi. Audistis inquam Davidis sententiam a me modo praelectam. Considerate quaeso in ea Dei duas potissimas virtutes, (5) quarum altera nihil divinae maiestati impossibile esse testatur altera solum nostri commiserationem illi tribuit, quam ipse Deus in nos sit misericors19. Certe video vos in utraque consideratione una mecum defficere. Parcite charissimi si dissimulatione in verbis nulla utor. Res et tempus omnem fictionem ablegavit. Vereor equidem ne hoc tanto terrore, quem ex hostibus suscepimus, Dei indignationem provocemus. Si enim Deum misericordem fatemur, si omnipotentem credimus, quid est, quod hostes non minus Dei, quam nostros magis timemus, quam ipsum Deum? An eos suspicamur Deo potentiores? Absit hoc a nobis, qui Deum omnia quaecumque velit in coelo, et in terra facere confitemur. An forte divinam pietatem a nobis aversam veremur? Hoc quidem suspicari licet, ita tamen, ut nemo nostrum desperet nobis ipsis potestatem ab eodem Optimi Maximi20 fieri commiserationis suae recuperandae. Nunquam misericordiae suae potest oblivisci Deus. Nos sumus, qui inter pietatem divinam, et nostram imbecillitatem obicem scelerum interponimus, ne auxilium divinae gratiae super inutiles servos descendat. Sublato hoc obice statim praesto est superna clementia. Atqui ex eius munere in nostra manu est hunc ipsum obicem tollere. Convertatur unusquisque nostrum a via sua mala et revertatur ad Dominum per cordis contritionem, oris confessionem et operis satisfactionem et Dominus convertetur ad nos et miserebitur nostri in multitudinem miserationum suarum. Puerile, imo foemineum est plorare propter metum suplitii de nobis in expiationem scelerum nostrorum sumendi. Piae nostrae lacrymae forent si postposito suplitii pavore expectantes alacri animo, sive mortem, sive servitutem, sive profligationem, seu quodcunque aliud poenae genus in nos divina providentia decreverit in satisfactionem peccaminum nostrorum lacrymaremur, id potissimum, quod divinam nostris pravis actibus offendimus clementiam. Opportebat prius praevidere poenam et abstinere a delictis. Nunc autem, postquam in omni delictorum genere delectati sumus, non opportet purgationem timere, sed eam alacriter suscipere in medelam animarum nostrarum. Sed quid dico nos delictis delectatos? Quasi non adhuc eis delectemur? (6) [Penitus Utinam nulla mortifera]21 Utinam penitus superstitiones22 fornicationes, adulteria, sussurationes furta superbias, et alia eiusmodi crimina deseruerimus, et non adhuc faetoribus immersi in ipsa vitiorum sentina versemur. Utinam nulla mortifera pestis intra cordium nostrorum latibula hospitetur. Expurgemus dilectissimi vetus malitiarum nostrarum fermentum, et ploremus peccata nostra coram Domino parati omnem animadversionem de manu Domini in salutem animarum nostrarum alacriter suscipere. Durus est hic sermo, sed durior est corporis, et animae iactura. Nunc Deus ipse de nobis periculum facit, quantum in eius Unigeniti filii Domini Nostri Iesu Christi traditionibus profecerimus, an simus Christiani nomine tantum, an vero, et re ipsa. Omnibus omnino, quotquot nascimur in hoc mundo, ante vel post paulo intervallo migrandum est ex hac vita. Nonne satius est oblata occasione purpuream animam in gratiam gratissimi retributoris expendere, quam per ignaviam, et languorem marcescentem auferri? Assidue gloriamur Sanctorum Martyrum coronis, et tamen piget nos eorum exempla sequi. Ubi est priscus ille martyrii fervor? Ubi antiquum occasionis huiusmodi desiderium? Ubi illae voces? Melior misericordia Domini super vitas. Preciosa mors Sanctorum . Beati mortui, qui in Domino moriuntur. Beati, qui persecutiones patiuntur. Ego in flagella paratus sum. Funes ceciderunt mihi in praeclaris. Si consistant adversum me castra non timebo, et alia huiusmodi verba, quae quotidie ore, et labiis recolimus, corde autem, et opere adimplere recusamus. Audite Fratres. Ego vobis nunquam suaserim tentare Deum, ut vos martyrio offeratis. Scio enim nostram omnium23 infirmitatem. Persuadeo tamen, et hortor quemlibet vestrum potius quaeque tormenta pati, quam a fide Christi deficere. Nam brevem passionem subsequetur aeterna felicitas, abnegationem autem innenarabilium tormentorum cruciatus, et sine fine punitio. Et in hoc adhortationem meam superfluam esse censeo, ita enim vos animatos conspicio, ut non sit adhortandi locus. Aliud est, quod vos commonere velim; Ut video, fugam molimini. Nec probo, nec reprobo. Sed viam, qua sit fugiendum ignoro. (7) Totum mare undique ab omni latere fervet piratis Narentanis, Novianis, Apolloniensibus, et aliis hostibus, qui nos circumdederunt. Ab Oriente tota classis Turcica fere quadrigentarum triremium iam in sinu Rizonico, aut fortasse ad Epidaurum vel vicinius appropinquavit. Ab occidente praemissae ab eadem classe triginta triremes heri super Issam conspectae feruntur. A Septemtrione non recipimur, et si reciperemur, latrunculorum praeda fieremus. Ab Apulia, quae est ad meridiem longo maris traiectu secludimur, et quod deterius est hostium circumdamur insidiis. Videte igitur ne forte (quod Deus avertat) maius incidant periculum, qui evadere cupiunt. Si tamen abeundum censetis, Deus vos comitetur. Ego qui vitam, non minus charam, quam vos, habeo, nequaquam abire statui, sed hic operiens24 experiar (ut solet dici) quid fortuna ferat. Arbitror enim classem hostilem nequaquam ultra sinum Rizonicum sive Epidaurum progressuram, cum a tergo reliquerit copias Venetorum innumerabiles in navibus, triremibusque levioribus, et gravioribus prope diem simul cum Philippea, et Pontificia classe suorum subsidio affuturas. Fateor quidem posse contingere, sub umbra hostili latrones Narentanos vel Novienses, aut Cracosiam, vel alium quemlibet piratam, aut ductorem in nos excursiones facturum praesertim cum audierint a nobis destitutam esse Patriam. Iccirco obtestor ex vobis animosiores, ut hic mecum remaneant, patriam, parentesque suos, et ossa parentum, ac templa Dei, quoadusque poterunt defensuri, ne forte tres, aut quatuor latrunculi desertam Urbem depopulentur, et incendant cum maximo nostro dedecore. Testis est haec ara Deo, ac Deiparae Virgini, Divisque Bartholomaeo Apostolo, et Marco Evangelistae sacrata, Patres nostros non Aragoniam classem evitasse, sed intra haec ipsa moenia sponte inclusos impetum hostilem fortiter repulisse. At nos a maioribus acceptam deseremus? Procul sit a nobis tanta turpitudo. Sed neque navigiorum vobis25 copia suppetit, ut omnes avehi possitis. Recedant imbecilliores, periclitaturi quidem maiori periculo quam nos, qui26 nihil aliud, quam validam manum timemus. Vos autem (8) Matres optimae ne quaeso turbetis virorum consilia, ne eiuletis tenerorum pignorum animas. Creator Deus amat vos, et pignora vestra, et in amando superat maternum amorem vestrum. Commendate vos omnipotenti, et piissimo Deo. Confugite ad clementissimam Matrem misericordiae. Si enim ipsa ostendet filio ubera, filius quoque ostendet Patri sua vulnera, et eorum intuitu Pater miserebitur nostri in millibus suarum miserationum. Procumbite ante tutelares Divos Bartholomaeum, et Marcum, quorum suffraggiis stant haec moenia, supplices orate, et exorabitis. Oratio coelum penetrat, vim Deo facit, exercitus conterit, et potentioribus ruentibus27 humiles roborat, et confirmat. His dictis sacra prosequimur, et absolvimus. Plebecula mussitabat alius [alius] aliud28 quisque pro suo ingenio. Inter coeteros quidam vanitatibus praesagiorum intendentes vel forsan naturali causa moti ad desperationem populi augendam testabantur aves albas simillimas praeter colorem Pico Martio, nunquam apud nos prius visas (quarum greges illis diebus in canali nostro, et circa civitatem videramus, modo natantes in mari solum versari, modo avolantes in insulam vineas depascere) usque ab Euxino Ponto venisse, et praecedere Turcicam classem, aut solum significare Turcas vittis albis caput obligatos ad destructionem nostram venturos29. Interim opulentiores ad navigia suas arcas mittere caeperant. Supervenere nuntii de Ragusio unus post alium, et ut quisque erat recentior ita deteriora ferebat. Tum vero universi accervatim suppelectiles suas ad naves comportant, nec quisquam fuit, qui labori pepercerit, ita ut in angustiis portarum alter alterum comprimeret. Praeerat civitati iuvenis, nec admodum rerum peritus, nec peritioribus confisus. Hic a duobus mensibus citra magistratum occeperat, et intra hoc tam30 breve spatium nemini non fuerat gravis. Tamen a triduo remiserat institutum, et tractabiliorem se praestabat. Is ubi omnia asportari vidit, statim portas civitatis seris, vectibusque obseravit. Tum caepere alii e manibus res suas deturbare, alii capsas ad portas instruem congerere alii aliis impedimento esse; miserabile erat (9) spectaculum; ita ut in ipso actu senior quidam collacrymans diceret: Haec facies Troiae cum caperetur erat. Praetor autem quamvis familia Venetis dimissa non multam suppelectilem secum aduxisset, tamen et ipse famulam cum universis rebus super navigium in portum31 emiserat, et insuper lembum Perastinorum, qui praedandi causa redierant sero oblitum cum sex robustissimis remigibus conductum centum viginti solidis aureis pro se reservabat. Adventante vespere crebrescebant32 rumores varii, et incerti. Mulieres trepidae per urbem cursitabant rogantes se emitti in navigia, et in silvas. Tandem Praetor exoratus sub crepusculum eas dimisit, et postero die mitius agens aperuit portas urbis, ut emitti possent impedimenta in navigia, quae in ancoris stabant. Omnes demum, qui abire voluerunt vela ventis dedere sexto Idus Augusti. Non est omittendum, quod abeuntibus Franciscanis contigit. (Utraque enim familia, et Dominicanorum, et Franciscanorum superioribus diebus ante alios aufugerat). Hi de monasterio suo, quod est in scopulo maiori procul ab urbe duo millia passuum ex orientali parte iampridem crucifixi immaginem mirificam, et aliam divae Virginis Mariae Matris Domini picturam in aede Omnium sanctorum intra urbem collocaverant, postea accincti fugae Virgineam33 illam venerabilem figuram cum ornamentis preciosissimis ex eadem aede Sanctorum Omnium extractam in lembo, quo erant recessuri deposuerant crucifixi signum34 propter cymbae incomoditatem relinquentes. Tanta repente procella exorta est, ut ex imo fundo ad coelum usque fluctus attolli, et reluctantibus invicem ventis35 omnia vorticibus in abyssum devorari viderentur. Ex qua procella postea percepimus sub Alchinio septem Turcarum triremes in statione periisse, et multas alias inter se collisas fuisse. Perterrefacti36 Fratres arbitrati tempestatem ea de causa a numine divino fuisse, commotam statim imaginem in loco, unde sustulerant cum omnibus ornamentis reponunt, inde sedato mari deserentes monasterium cum campanis etiam in campanili relictis omnes quotquot erant fugam inierunt, relicto in civitate utroque (10) tam charo pignore. Digni certe animadversione, quippe qui mortis contemptum professi, tamen ne signo quidem coelesti moniti hebetem animi timorem intra se colligerent, ut vel uno tantum ***37 famulo religionis causa periclitarentur. Sed aliorum exemplo parcendum est et eis, quamvis Narentani aliquibus eorum non pepercerint. Nam captos ex insidiis oportuit argento redimere. Post eorum fugam altera die venerunt duo Apostatae eiusdem ordinis, non tamen eiusdem provinciae, qui auferre ornamenta pretiosa ab eadem imagine nitebantur, quos remisimus unde venerant, vacuos, et si erubescentiae compotes fuerunt erubescentes. Sed haec missa facio. Ad rem pergo. Nostri, qui rectum cursum navigando tenuerant omnes incolumes primo die Pharum, altero Iadram vento nimium favente38 navigarunt, ita ut Iadrenses tot velis Nostrorum, ac Pharensium procul conspectis suspicati fuerint hostem adesse. Nos autem in excubiis, vigiliisque noctes diesque versabamur omni prorsus undique subsidio destituti. Quin etiam vicini nostri nobis comercium tanquam morbosis, vel aqua, et igni interdictis ex eo tempore per viginti dies subtraxerunt. Nonnunquam tamen cymbala cum litteris, et nuntiis e vicino litore furtim se ad nos proripiebat. Annuntiatum igitur fuit quarto Idus Augusti esse in valle Iuliana septem semitriremes Noviensium, et in eas incidisse Presbiterum Franciscum Adonisium cum plerisque aliis nostratibus, qui Ragusium petebant. Iuliana est in continenti e regione Augustae inter Melenam, et Melitam. Nocte sequenti illi Novienses extra insulam nostram avecti, et tenebrarum silentio in portum ab incolis Gherschiza nominatum egressi sub tribus vexillis summo mane a parte australi super pagum Blattae non ante visi39 sunt, quam clamor vigilum hostes adesse nuntiaverit. Vigiles tametsi praeadmoniti cum toto pago a Civitate fuerant de adventu Noviensium in Iulianam, tamen obdormierant, et adventum non senserant, sed postea expergefacti post terga praetereuntium inimicorum acclamantes, statim se sub latibulis silvarum abdiderant, in dormitione quidem (11) criminosi, sed in acclamatione multis40 salubres. Ad eam vociferationem quotquot valuere pedibus fugam in ***41 caeperunt. Turcae vero tria agmina direxerant. Unum in clivo australi, unde venerant substitit, aliud praedabatur singulas villas. Tertium in medio pagi stabat in armis subsidio praedatorum. Est ille pagus totius insulae maximus, et trecentos armatos strenuos vel uno sibillo consuevit unire, sed tunc pars eorum in civitatem42 ad custodiam urbis evocati pars iam multo ante in triremes Venetorum coacti pars in silvis abditi proprias sedes sine praesidio reliquerant. Itaque praedatores totum illud ***43depopulati 50 animas abduxere, quarum nulla fuit nisi, vel puerilis, vel foeminea praeter Simonem Simoneti. Tres senes, quorum unusnomine Pellegrinus erat cecus, et tres anus trucidarunt. Tres enim vulneratos dimisere, quorum unus nomine Pellegrinus Chersineus in altam amygdalum se recipiens sagittis plurimis confossus adhuc superstes est. Alter Nicolaus Castropileus44 domi iam oppressus, et e manibus, ac vinculis elapsus tres hostium vulneravit, et ipse levi vulnere sauciatus est. Tertius Ioannes Barciottus cum iam tuta petiisset, sensit matrem plorantem respiciensque vidit ab hostibus vinctam crinibus passis distrahi, materna pietate perculsus resumpsit animum, et irruens in hostes quatuor mortifere sauciavit, matremque rescissis vinculis liberavit, et in proximas silvas aufugere compulit, ipse dum pugnaret cum plurimis, qui eum premebant, nec posset hastam, cuius cornu vestibus unius ex adverso pugnantis inhaeserat, ita celeriter explicare ab hoste vulneratus concidit, ibique pro mortuo relictus biduo supervixit felix filius infelici matre libera tamen relicta ob tam praeclarum facinus aeterna felicitate dignus. De hostibus quoque tunc duo exempla humanitatis referuntur visa, alterum quod Petro Petreo fratri Presbiteri Ioannis, olim Patavinae Ecclesiae sacerdotis, et patri Ioannis Petrei, qui fuerat inter secundos a secretis Ferrantis Gonzagae in Mediolano, et eius uxori in extrema orbitate inopia, squallore, ac decrepitate iacentibus ingratam vitam pepercerunt. Alterum quod inter eos inventus fuerit qui clam a caeteris ex (12) [ex] ipsa navi infantem octo dierum mulieri claudae nuper illic captae tradiderit deferendum suae matri. Cognitis in civitate iis45, quae in Blattensi rure ab hostibus gesta fuerant46 [hostibus] abire decreverunt. Fuit quidam ex ordine clericali, qui tanquam praesagiens aliquid novi futurum tunc primum armatus ense, lancea, et arcu ignivomo (Deum testatus) non alia de causa, nisi ut caeteros animaret prodiit. Forte nescio cuius greges in nemoribus cubabant. Eadem nocte, vel sequenti cum vigiles inter coruscationes crebras conspicati fuissent navigiola quaedam de navali fratrum minorum de Sabioncello ad nos inter pluviam, et fluctus per tenebras tendere mirifice urbem teruere. Nos rati eas esse semitriremes, quae Blattense rus invaserant, cum aliquibus aliis, quae visae erant in portu figherio, multa tormenta ignea contra eadem navigia adegimus, postea comperimus Novienses illos iter suum sub litore Sabioncelli secus litus47 prossecutos expoliasse rudentibus, et aliis funibus quaedam navigia Sabioncellinorum, et relaxasse restes48 a terra, propterea fluctibus arrepta illa navigiola nos necquiquam terruerant. Ea nocte duae res contigerunt, altera quod quidam custodes propugnaculi, quod revelinum, seu antemurale appellant, stationem deseruerant propter imbrem, et increpati responderant, quomodo illic possumus persistere, cum aqua sit alta usque ad genua? Sic, inquit Archidiaconus, et ad poplitem usque eandem aquam ingressus unum tantumodo saxum avolvit a profluvio, et statim exsiccatus est locus. Altera quod ex unico ictu bombardellae secus eadem omnium sanctorum iugum, seu axem rotans49 confractum Nicolaus Missulius, et Franciscus Pauli carpentarii eodem Archidiacono cohortante, et facibus cereis lumen ministrante, et coadiuvante, pene quatuor horarum spatio refecerunt. Circa Idus Augusti ex Epidauro nuntium certum accepimus potitos Alchinio Butua, et Antibari hostes terra, marique Ascrivium obsidione premere, et urgere, atque in extremo periculo Ascrivienses versari. Insuper ex (13) communi omnium opinione ferebatur parvam manum mari sufficere pro obsidione Ascrivii, reliquam totam classem properaturam ad expugnationem maritimarum civitatum totius Illyrici praesertim Iadrae, et Sibenici, et is, qui haec nuntiavit detulit etiam literas ab Antonio Palletino ad Philippum Roseneum italo vulgari sermone, et charactere male exaratas. In quibus significabat se esse cum classe Turcica, et venisse dedita opera Ragusium, ut conveniret aliquem ex familia Rosenorum, quia putabat ex eis quempiam illuc venisse, cum autem neminem eorum ibidem offenderit per eas literas se omnibus suis praesertim fratri salutem dicere, et affere50 se paratissimum, in quibus usui esse possit, subscribendo se nominari apud Turcas Isuphum. Palletinorum familia est in Patria nostra satis antiqua, et nobilis fuerat etiam opulenta, sed postea ad eam egestatem, sicut, et pleraeque aliae redacta51 erat, ut Zernovaeam rus urbi proximum incoleret. Ex ea Pater Vincentius Theologiae Magister insignis ex ordine Praedicatorum fuit Archidiacono amicissimus, et iure sanguinis quarto gradu coniunctus, propter cuius benevolentiam Rosenei domi suae primo Iacobum, quem mors decennem immatura praeripuit, deinde hunc Antonium utrumque Marci filium utroque parente orbatum educaverunt literis, et moribus imbuendum52 sed puer seductus in navigationem secessit, et fracta navi ad Chium in manus barbarorum incidit, et captivus Uluzali, alias Ochialini proregis Algerii (quam urbem Iuliam Caesaream aliqui appellabant53) coactus profiteri Machometanam perfidiam Trierarca, sive Praefectus unius semitriremis54 evaserat. Tabellarius itaque Marcus Prasiza, qui eius literas detulerat reddidit eas Archidiacono nomine fratris sui Philippi, qui febri tertiana laborans cum multa familia, et perexiguo viatice invitus cum caeteris navigaverat Iadram versus, et simul cum litteris tradidit etiam sex massas fili sericei55 albi minimi pretii in signum (ut reor) ignotae alicuius significationis. Tum vero iis acceptis nuntiis terror omnes nostros invasit. Ipse Praetor palam, et absque dissimulatione deserendam esse urbem nec expectandum hostem nimium (14) praepotentem aiebat. Archidiaconus hortari omnes esse bono animo, et etiam ostendere litteras Antonii Paletini cum illo filo albo securitatem, et pacem significante. Illi vero interpretati filam vincula minari, et verba nihil prorsus bonae spei polliceri tanto magis turbabantur. Statim accito populo ad supplicationes, quas assidue frequentabamus Clero56 misericordiam Dei, et suffragia sanctorum implorante, ac universa multitudine cum lacrymis per eadem verba respondente visum est enim tres missas celebrare, ut diuturnior esset multitudinis occupatio in sacris, et obliviscerentur timoris. Cum igitur iam in Cathedrali S. Marci templo sacra peracta forent, et ad aedem Sanctae Trinitatis57 processum fuisset dum ibi quoque fierent sacra, supervenit de Sabioncello Helius Cervinus Bona nobilis Ragusinus, quem Praetor a sacris in Praetorium deduxit. Ibi paulisper simul remotis † testibus58 collocuti digressi sunt ab invicem, hic in Praetorio remansit, ille reversus est ad Sabioncellum. Tamen Cervinus Bona59 interroganti Vincentio Roseneo de imminentibus periculis subridens responderat: Omnia bene caedent si Praetor abibit. 60 Nos sacrificium prosecuti circumlustrata urbe etiam tertio iteravimus Missae sacrificium in omnium Sanctorum aede ante mirificam V. Mariae [aedem]61 Franciscanorum effigiem. Ibi contigit quidam ex nostris ex labore, sive lacrymis, vel forsan propter timorem hostium pati spiritus defectionem; ita ut domum delatus tres, aut quatuor horas iacuerit intercluso halitu semimortuus. Nihilo minus postridie vix audita est vox hostes adesse, et ad primam acclamationem inter primos ex urbe elapsus non ante moderavit cursum, quam superatis montibus se reperit procul a Civitate 15 millia passuum. Apparati sacris deinde corpora curavimus. Vincentius Roseneus fratri retulit, quae audierat a Cervino Bona. Ille suspicatus dolo semina terrorum seri succensus quodam calore iracundiae plura animo volvebat, cum in aula praetoria sensit esse de annona (15) publica gratuitis militibus gratis partienda contentionem inter Praetorem, et aliquos nostratium, illo nolente distribui iis autem negantibus posse vivere inclusis manibus praesertim ruricolis nisi succurratur62 eis. Accessit Archidiaconus, et pedetentin se quasi arbitrum inter eos immisit. Mox Praetorem seorsum interrogavit, cuius esset sententiae, vitandi ne an tentandi63 fortunam. Respondit ille, fugiendi si vis maior ***64. Cui ergo, inquit, relinques anonam? Hostibus ne? Satius esset ante fugam neminem ex suis famelicum circa se habere. Demum acquievit Praetor dietim partiri aliquot sextarios65, et conscribi nominatim quemque66, ut si ea partitio Illustrissimo Senatui Veneto grata non fuisset ab unoquoque pretium repeteretur. Accepta libentissime hac conditione, et occupatis caeteris in partiendo, solus Archidiaconus remansit cum Praetore, per tres horas in eius cubiculo, ubi eum enixe rogavit, ne cogitaret ullo pacto de fuga etiam caeteris omnibus fugientibus. Obiecit suadenti duo, alterum quod ipse quoque Archidiaconus fugam moliretur, et ostendit cymbam67 in portu tribus doliolis vini, aliisque sarcinulis onustum, quem Archidiaconus non ad fugam cum esset gravissimi, et tardi motus sed ad subsidium victus Philippi fratris et eorum, qui cum eo sine comeatu abierant transmittendum, si quo modo fieri posset praeparaverat; alterum quod ne octo quidem velis posset resisti, tum propter pugnatorum paucitatem, tum etiam propter murorum debilitatem. Illico iussu Archidiaconi68 lembus exoneratus sub oculis Praetoris scissa rimula immersus fuit; Deinde omnem multitudinem virorum ipsemet conscripsit, et numeravit, et inventi sunt circiter ducenti, et quadraginta virilis69 sexus absque mulieribus, et infantibus. Neque tamen Praetor sententiam mutare voluit. Tum protestatione quadam facta stationes ad pugnandum cuique assignatae, et duces sive capita cuique loco ascripti fuere. Sub idem tempus Pharenses celoci celerima advecti nomine publico aliquot cados pulveris bombardici petebant, et repugnante necquicquam Hieronymo Gabrielio cum aliquibus aliis Archidiaconus auctor fuit, ut illis petita (16) concederentur, cum nobis superabbundaret huiusmodi materias70. Qui enim Alchinium mittebatur sulphureus pulvis illic subsisterat, et nos eo abbundantes effecerat. Totos dies inquietos, totas noctes insomnes agebamus. Interim nuntii assidue vel ex insula de praedis Narentanorum, ac etiam Sabioncellinorum vel aliunde de malo aliquo undique concurrebant. Omnia pernitiem, omnia ruinam, omnia exterminium minabantur. Nihil spei humanae ab ulla usque parte portendebatur. In Deum igitur intendentes, et Deiparae Virginis sanctorumque Caelituum suffragiis innixi toto corde ad solas preces, et obsecrationes assiduas convertimur. Erat videre ante aras quotquot aderant sacerdotes gementes, viros cernuos, senes lugentes, virgines squallidas, mulieres plorantes, pueros vociferantes, et universum populum oppressum pavore angustiis, et amaritudine. Accidit interea, ut vetula quaedam ad Archidiaconum accedens revelabo inquit71 tibi visionem, quam hac nocte intuita sum. Videbar ante pedes V. Mariae provoluta poscere huic urbi subsidium, ab eaque mihi responderi. Subsidium dabitur, dic tantum Archidiacono ut robustus sit, et viriliter agat. Et plura erat dictura, sed ad hanc primam mulieris vocem ille a ***72 tentari enim se ab ea verebatur nec adhuc exploratum habet quin73 tentaretur, respondit. Matercula non est tempus anilium somniorum, nec me tanti agnosco. Tu tamen perge orationibus vacare. Et iis dictis imperato ei silentio statim se ab ea subtraxit. Paulo post Vincentius Roseneus pene exanimis accurrit ad fratrem, prodimur,inquiens, heu prodimur, excavatur foramen in turri nova Praetoris, clauso omni aditu, ne cerni possit, et inde sub primis tenebris egressurus est Praetor cum suis. Similiter et plerique alii indignabundi eundem Archidiaconum eisdem verbis conveniunt, et quid opus est facto rogant. Silere eos iussit pollicitus facillime huic malo mederi si ipsi temperarent ab asperitate verborum. Forte incidit Archidiaconus in Iacobum Scapaneum vices Cancellarii gerentem ipsius praetoris fidissimum, et pernecessarium. Hunc perconctatus quid novi Marcus Parsiza74 nuper (17) de Ragusio attulisset? Quamvis sibi non esset ignota eius relatio, publice enim dixerat, se ferre literas quod 80 Triremes Rhodi custodia erant venturae ad nostri depopulationem, et in itineris medio, quod ea velorum multitudo conspecta fuerat ad Epidaurum vetus, et prope diem hic affutura erat, et iccirco idem Iacobus ex Praetorio egrediebatur, ut specularetur e maenibus si quod usquam velum appareret, et Archidiaconus id coniiciebat. Tamen occasionem diutius cum eo colloquendi nectebat. Caepit Iacobus diversa respondere, et ambages quasdam intereundum75 referre. Simulabat ille omnia credere, donec moenia pariter conscendunt et totam urbem per muros circumeuntes perlustrant. Tandem cum descensuri erant76 ad scalas ligneas Xenodochii iuxta portam Australem, care frater (dixit Archidiaconus) num credis me nuntiorum quae allata sunt quicquam latere? Scio 80 vela hostilia expectari, scio te exivisse Praetorio speculandi causa, scio perforatam esse turrim Praetorii. Scio vos primis tenebris recessuros celoce Perastina hic in valle praeparata. Et quamvis omnia optime noverim, tamen non aegre fero a te mihi verba dari77; imo cum te fidelissimum Praetori experiar tanto magis amo, quanto ornatiorem fidelitate comperii. Per hunc ergo meum in te amorem, et per tuam fidem te obtestor refer Praetori non tantum me unum sed universam Civitatem esse consciam, et nuntiorum et consiliorum eius, precareque illum ne hinc omnino, vel solum78 ne clam recedat, simulque iuravit se haec tum nostrae, tum Praetoriae salutis79 esse locutum. Ad haec admirabundus ille defixo in terram obtutu nihil aliud respondit, nisi se libenter Praetori omnia relaturum. Vix eis ab invicem digressis Praetorium patuit omnibus. Archidiaconus conquisitus tandem ad Praetorem in cubiculum secretius admittitur. Ibi Praetor multis verbis conquestus de communibus infortuniis rogare eum suam sententiam cepit. Statim respondit non esse causam, cur a pristina opinione recedat. Tum Praetor literas de Ragusio (18) ostendit. At earum significatione, tanto maiorem animum capiendum esse Archidiaconus contendebat, cum certo sciatur classem substitisse, et latrones tantum facturos excursionem. Cum Praetor Rhodiensem custodiam in nos venire altercaretur. Hic autem post muros saxeos nos tutiores fore astrueret, quam hostes ligneis in navibus. Altercantibus eis supervenit cum aliis multis Ioannes Baptista Rosaneus Pater Archidiaconi, vir octoginta tres annos natus, qui cum vehementer laboraret, ne Praetor destitueret Urbem, tale ab eo tulit responsum. Pater mi tu aetatem tuam vixisti, sine me quoque meam vivere. Cum igitur nequaquam ab eo divelli posset, quin de fuga cogitaret cepit Archidiaconus cum eo agere [vel]80 ut saltem palam recederet, ne recessus eius terrori foret remanentibus. Ille subridiens, tu me, inquit, saxis obrui procuras. Tum Archidiacono lacrimae obortae sunt totis oculis nec eiulatum continere valuit ingemiscens se proditoris loco haberi ab eo quem pro Principe agnosceret, et de cuius salute non minus, quam de sua, et Patriae sollicitus erat. Ex hoc actu commoveri visus est et Praetor, caepit igitur fidentius se gerere sciscitans quonam modo posset palam abire absque periculo tumultus a plebe excitandi. Ad hoc respondit: Si universam multitudinem ad concionem evocaveris, et collaudata eius allacritate te desiderare cum eis vivere, et mori dixeris, sed necesse esse propter eundem populum te maius periculum subire saltem81 Iadram usque pro praesidio adducendo inter hostes prima82 celoce navigare; interim te commendare universis si oportuerit loci defensionem, et tuum reditum cum valida manu ad breve tempus expectare bono animo horteris quis contradicere audebit? Si vero clandestine per foramen exeas, vereor ne audaculus quispiam plumbeam glandulam ferro cavo ignivomo in te emittat, et totam Civitatem lesae83 maiestatis crimine involvat. Cogitabundus ille aliquantulum substitit84, mox laetus comentum (19) toto nixu complexus mandat familiari suo Marino, et Iacobo Scapaneo omnia expediri, ipse convocato in aula universo populo pauca praefatus trepide exposuit, quae iam praeconceperat, quaeque ab Archidiacono admonitus fuerat. Non defuere, qui clamitarent satius esse Oratores mittere quam85 ipsum periclitari, quibus Archidiaconus se opposuit, Nostra inquiens, et Reipublicae magis interest ipsum Praetorem in hoc86 negotio habere Oratorem, quam alium quemvis87 qui fortasse sub occasione et praetextu legationis quaerit se a nobis subtrahere. Principis est munus suam urbem tueri, Praetor est loco Principis. Perduelionis est censendus reus, qui Principem impediat, ne praesidium suis afferat. Universi acclamarunt rite consuli, nec quemquam esse impedimento, sed opportere accelerare. Tum Archidiaconus ad Praetorem conversus magnifice inquit Rector abeunte te non est aequum relinquere urbem sine capite. Constitue aliquem, qui tuas vices gesturus sit. Ille eum intuens te inquit constituo88 tibi curam totius insulae demando. Inter alios ibidem congregatos aderat quidam rabula dicax et seditionum auctor ipsi quoque Praetori invisus. Hic mussitabat in angulo Praetorii, et visus est dicere Egresso Rectore89 plebs constituet, quem volet vicerectorem. Haec vox terruit Archidiaconum, ne forte seditio oriretur, propterea in hunc modum denuo affatus est Praetorem. Novit presentia90 tua tam Reverendissimum Episcopum quam etiam91 Reverendissimum Vicarium cum toto pene clero hinc recessisse; meque licet indignum tamen propter superiorum [licentiam]92 absentiam curam gerere tum sacrorum, tum etiam sacerdotum. Si enim assumerem curam regiminis prophani nescio quantum conduceret. Non subterfugio onus, nec parcam labori, imo in omnibus semper praesto adero. Consulo tamen magis expedire, praeficere 4 seniores urbis. Tres videlicet Nobiliores, et quartum videlicet ex ordine plebeo nominando illum mussitatorem, ut seditioso †93 occasionem adimeret. (20) Non assensit Praetor in rabulam, sed in aliis secutus consilium Archidiaconi praefecit Ioannem Baptistam Roseneum Hieronymum Gabrielium Marinum Obradium, et Antonium Costam Lat ***94claves urbis Ioanni Baptistae tanquam seniori tradendo. His peractis circa primam horam noctis exiit Praetor per hostiolum portae marinae cum duobus tantum Iacobo ***95 et Marino suis intimis, et avectus celoce Perastina in habitu vili nautico primo Pharum deinde Iadram, et tandem Venetias, sive Ferariam pervenit. Nos invicem cohortati alter alterum, et in bonam spem evecti foramen turris Praetoriae extruximus. Vigiliis dispositis totam urbem circum circa ***96 et munitis, quae comunienda97 videbantur, non fuit quisque praeter senes invitus, qui non in moenibus vel in viis, vel in templis sponte cubaret armatus ad primam vocem exiliturus in suam stationem. Archidiaconus tamen sub ipsam auroram se domum quiescendi causa receperat98, nec unius horae spatio dormierat indutus, cum subito campanarum sonitus ad matutinale officium eum excitavit99.
Hoc loco non erit ab re Insulae, et oppidi nomen situm, et munitionem describere, quo facilius, quae paulo post dicentur percipi possint. Ab Antiquis comperio hanc Insulam Corcyram Melenam, sive nigram appellatam (ut puto) a ***100 cum utrumque oppidum septentrionem spectet, commune nomen sortitam, et discrepans a densitate nemorum. In quem sensum videtur declinare carmen de ea compactum101 Corzula nunc dicor fueram Corcyra Melena Dicta prius, merito nomen utrumque gero. Nam maris Adriaci, Garganea litora contra Densior est piceis insula nulla iugis. Inde Melena vocor, sed ut altera vertor ad arcton Hinc me Corcyrae nomen habere puto. (21) At nova vox venit, quia cingit circulus urbem et parvi cordis moenia nomen habent. Quin refero magni speciem pulcherrima cordis Nam Divus centrum Marcus in urbe tenet. In ea post Bellum Troianum Antenor se recepit, ut est auctor Dyctis Cretensis illorum temporum miles, et scriptor, quod possibile est Antenorem translatum in pinguiorem glebam ad Euganeos sociis suis Gnidiis reliquisse. * indagare, nisi quod103 octogesimo a Reate stadio euntibus via Salaria* campo fiat, quod et pago nomen indidit. Blatto enim109 aquae non decrescere110. Cum autem exsiccatae sunt, planities mille et quingentos passus longa, et sex stadia lata remanet (22) huberima111, ut pote cuius labra proscissa, et seminata, dum aqua decrescit112 centesimum reddidere fructum. 113 Nascitur eo in campo uliginosa herba, qua si nimium vescantur armenta adeo pinguescunt, ut morbo correpta crepent, neque carnes, neque pelles ullo sint114 usui propter morbi contagionem* epidemiae peste dissimilem. Si universus116 ille ager coleretur est opinio, quod procul dubio aleret nedum colonos, et incolas sed etiam vicinos. Veruntamen periti profundiorem eum superficie maris testantur, nec posse aquam per canalia in mare deduci perfractis quoque montibus interpositis astruunt. Incolarum vero ignavia nullo pacto excusari potest, quamvis enim raro ager ille inundet, nunquam tamen aratur vel colitur praeterquam pars minima ab orientali latere, ex qua maximos proventus colligere solent. Insula ferax vini thedae, et picis117 duas artes potissimum exercet scilicet carpentariorum ad fabricandas naves, et latomorum. Sita est in Illyrico e regione Gargani lato centum millibus passuum interiacente pelago, in quo a noto Melita ab austro Augusta cum aliquibus scopulis per stadia circiter sexaginta ab Occidente Equinoctiali Issa aestivali vero Pharus per triginta millia passuum procul ab eius litore proximos excipiunt fluctus. A septentrione autem esset tractus Narentanus, sed interiacet Promontorium Sabioncelli nomine Oeni118 apud Ptholomaeum notatum, quod continenti iuxta Narentani fluminis hostia iunctum, et aliquantum ad Epidaurinas insulas in dexteram porrectum mox in sinistram Pharum versus longe ampliori spatio deflectens efficit Isthmum quatuor stadiorum, in quo est civitas Stagni inter duo maria, quorum orientale prospicit Ragusium occidentale vergit in Pharum, et Brachiam. Duo quoque exteriora canalia constituit primum ab oriente cum Melita119 per totam120 Insulae extensionem porrectum121 sexaginta stadiis latum, alterum122parte Melenae123 (23) latitudinis sexdecim stadiorum, quorum124 etiam dispar est longitudo. Illud enim duodeviginti milia passuum non125 excedit, hoc duodecim superat, quoniam Corcyra cum per id spatium excurrerit postea deflectit in pelagus tota reliqua sui longitudine, et relinquit Oeni126brachium super Pharum se extendentem humili planitie, et Melitense127 sine scopulis est Cursulense autem tam in introitu, quam in exitu scopulis, et saxis abundat, et propterea periculosum est imperitis praesertim intrantibus. Urbs ab utrisque faucibus circiter quinquaginta stadiis distans, et maximam sumitatem Oeni seu Sabioncelli in septentrione128 prospiciens in excurrenti129 colle quam maenibus130, ambitu ovalis formae complectitur situata pene tota mari circumdatur,nisi quod ab austro cum reliqua Insula ponte, et fossa, ac navali coniungitur. Aedificia urbana ex vivo saxo albo ibidem exciso structa cum templo, et turri campanaria in umbilico caeteris superiori131 propter soli inaequalitatem. 132 In medio oppidi platea ex polito saxo ante templum, et campanariam turrim strata omnes totius urbis vias aequali spatio dimensas ad se ducit, unde disticon hoc ei optime convenit:133
Viculus134 in medio, denusque135 hinc inde viarum
Ordo cingatur Corzula picta manet. 136
Et quidem eo tempore locus satis munitus reperiebatur praesertim tormentis. Nam paucis diebus ante bellum motum Raphael Gabrielius a Petro Bragadeno loci rectore optimo missus in legationem Venetiis reportaverat numerum non parvum sclopetorum lancearum, arcuum, sagittarum, et sex colombrinas aeneas emittentes pilas ferreas librarum duodecim. Deinde post bellum iam motum Philippus Roseneus, et ipse orator missus attulerat quatuor petrerias, et duas colombrinas et triginta archibusonorum, et pulveris bombardici copiam, et multa alia tela. Erant et137 in urbe priora tormenta ferrea, et aenea, praesertim unum, quod papale nominant, quod ponderantem triginta libras ferri pilam iaculatur, et in armamento etiam erant multa alia arma bellica. Maenia (24) tamen vetera, et ruinosa instauratione indigebant, Pugnatorum quoque paucitas dubiam tuitionem reddebat. Sed satis divagati ad institutum redeamus.
Illucescente aurora decimo octavo Calendas septembris prope festum assumptionis beatissimae Dei genitricis Virginis Mariae ministri conscenderant campanariam speculam omnium aedificiorum altissimam, arreptisque manu rophalis idest campanarum ferreis maleis sive clavis ferro aes personabant in quendam non ingratum concentum festivis diebus illic de more frequentatum. Vix ter quaterque manum pulsando duxerant, cum statim prospicientes in orientem exclamant. Vaeh, vaeh nobis, ecce tota classis hostilis adest, ecce pansis carbasis138, atque citatis remis quinquaginta vela citra scopulos iam iam super urbem feruntur reliquum classis paulo ulterius conspicitur. Clamor est per urbem. Omnes vociferantur fugiendum in silvas apertis portis, ut qui servari139servetur foeminarum more a plerisque plorabatur. Nec deerant, qui clamarent. En quo nos perduxere consilia nostrorum sapientum aperiantur portae140. Contigit Archidiacono obviare sorori viduae trahenti secum gemelos quinquennes, et filiam paulo maiorem, et eum obtestanti, ut se primam deinde eius pignora iugularet priusquam hostiles manus experiretur cui infracto animo respondit, ut se, et suos Deo commendet, virili animo sit, pugnet, et pugnantibus auxilietur. Ipse post orationem ad fores Ecclesiae Cathedralis obseratas genibus, flexis breviter peroratam de specula ab iis, quos praemiserat intellexit non esse plura, quam viginti vela iam iam urbi apropinquantia, caetera vero quae putabantur non esse vela sed nubes. Tum cepit per urbem discurrere clamitans, ut quisque ad pugnam in sua statione persistat. Nihil proficiebat, alius mortem minari, alius proditorem appellare, alii se per muros demittere, alii per foramina bombardarum effugere ut quisque erat iunior, atque expeditior prior praecipitem141 se mittere de maenibus. Nonulli Hieronimum Gabrielium, cui intempesta nocte Octogenarius Ioannes Baptista Rosaneus domum se quietis causa recipiens collega collegae urbis claves commiserat verbis minis, et precibus inducebant, ut civitatis portas (25) recluderet, neque tamen consensit, illi vero vi minima142 usi quamvis possent se demisere, qua et alii. Dum vagaretur Archidiaconus per urbem tanquam furens, obtestareturque singulos ut se ad pugnandum expedirent accurrit ad eum Vincentius frater eius, qui eo usque solus necquicquam contenderat cum multis ne fugerent. Eia quid agendum, inquit, omnes fugiunt. Moriendum hic, respondit. 143 Tum ambo unanimes iam non verbis144 agentes sed armis impetum fecerunt in eos qui fugiebant per foramen turris praetoriae nocte praeterita145 reseratum. Amotis omnibus obstruitur foramen,146 mittitur etiam qui tormentis in hostes ignem daret147. Sonitu audito in signum pugnae feliciter inchoatae a nostris unanimiter vociferari iubetur. Vincentius qui turrim altam in suburbium spectantem conscenderat, ut inde fugam eorum, qui ex antemurali propugnaculo in fossam se demitebant, lapidibus desuper coniectis impediret148, mutare consilio, et commentitio stratagemate adhibito, hostes in terra in angustiis viarum dispositos se cernere, et ab eis singulos quotquot egressi erant vinciri cum ingenti eiulatu proclamavit. Hac voce ab oppidanis audita non est amplius de fuga cogitatum; imo quidam iam et urbe elapsi clamore Vincentii terrefacti a mulieribus per funem retracti fuerunt intra maenia. Veruntamen aliqui post datum ignem revertebantur a tormentis ad egressum urbis, quos Vincentius partim confirmatos eodem remisit149. Archidiaconus ad pulverem bombardicum expediendum foribus *** perfractis, cum armamenti claves non reperirentur perexerat. Interim hostiles triremes confertae impetu ventorum, remigiumque nixu actae celerimo cursu advolant sub ipsa maenia ad ictum bombardae,150 et primo quidem clamabant se Christianos esse, ut quidam nostrorum referebant151, mox cum viderent in se a nostris emitti ex tormentis ignivomis pilas, auditus est semel clamor virorum, clangor152 tubarum, crepitus sclopetorum, et tonitrus bombardarum. Tum glandulae minores153 in muros et parietes, ac tecta domorum grandinis more resonabant, sagittae autem imbrem imitabantur. Pilae autem ferraeseptuaginta librarum concutiebant aedificia, ex mortariis quoque triplo maiores lapideae154 pilae non tamen admodum noxiae veniebant. Quando ignem tormentis erant applicaturi animadvertimus, quod concursu omnium undique ex tota navi (26) pupim deprimebant, et proram erigebant, sicque ictus in altum elevabatur in tecta domorum, et in templum, ac turrim campanariam, in cuius sumitate crucem ecclesiasticam auratam cum vexillo rubro, et viridi Archidiaconus ipso in praelio ex inasperato cum acclamatione vivat Christus erexerat, et animum suis ea erectione mirifice addiderat, hostes vero consternatos, et iracundia fractos crucis radii155 sole repercussi a praelio deterrebant. Nos oppidani pilis librarum sex et duodecim, et triginta distinebamus hostem eminus, et si qua triremium nimis appropinquabat, statim paenas luebat, ita156 pene duas horas157 lusimus. Hostis158 repente litori applicans ad navale remotius, quod est in suburbio ab orientali parte exposuit in terram sub tribus vexillis circiter mille viros, nec interim adigere in oppidum tormenta cessat. Archidiaconus159 in propugnaculum quod Revelinum160 appelant, occurrerat, paucos ibi comperiit, et eos161 perterritos, cum quibus162 tormentum aeneum163 aptavit164.Cum ipse vellet ignem tormento temere applicare adductus fuit165 Gregorius Doimius lapicida in bombarderium166 ibidem antea deputatus, et totus tremens cum ab Archidiacono animatus167 dixit: O quam bene ageret, si quis me iugularet, tamen pluries in hostes egregie ex tormento pilas adegit. Sed et ex turri nova ad aedem omnium sanctorum nostri egregiam opem coniiciendis pilis ex tormento adversus hostilem classem praestabant. Hostis quoque in eam turrim plura quam168 in ullum alium locum iaculatus tormenta demolitus est eius ***169 In Revelino170 contigit Archidiacono casus memorabilis, dum prospiceret per murorum foramen, quod balestreriam appellant hostilem classem, ut notaret ictum nostri tormenti, illico pila ferrea ab hostibus coniecta percussit Revelini171 muros e regione pedum eius et illa quidem repercussa cecidit in exteriorem fossam, sed sanum †172erat obstructa bombarderia vetus sub eius pedibus introrsus †173inter pedes absque eius lesione provolutum est, nec ei molestiae quicquam intulit, nisi quod calce totum respersit, et dealbavit, Turcae expositi in terram recta se ferebant in praetoriam. Illic174 Vincentius Rosaneus Praefectus175 fuerat cum aliquot viris, quibus cum* custodiam demandaverat at illi nacti occasionem177 aufugerant. Cum ergo hostes in terram expositos vidisset, accurrens ad suam178 stationem neminem ex iis quos reliquerat invenit. (27) Affuit ei soror Catharina Vitalis cum alia vidua, et quidam senes179 ruricolae, raptim edocet eos modum replendi pulvere sulphureo, et glandulis plumbeis duas ferreas cannas duorum amplissimae longitudinis archibusorum. Ipse unus, alternatim modo hoc, modo illo utens non tantum hostes a spe deiecit, sed et ingentem stragem illorum [edd]180 edidit, Dei singulari beneficio servatus illesus a mille ictibus similium glandium et sagittarum. Duae tamen sagittae sororem in brachio, et alteram181 viduam inter comas leviter perstrinxerunt, et una glandula Andream Uscocium in gutture excepta stravit. Ex Revelino quoque glandulis archibusonum expositi hostes feriebantur. Sed182ipsi in nostros ingentem multitudinem telorum, et glandium contorquebant. Dum sic pugnatur a terra classis se a littore in mare subtraxit, et circa muros eminus ambiendo subsistebat aliquantisper183, adigebatque tormenta, et vicinius raptim184 quoque recedebat. Sic pluries tentato aditu procedebat ambiendo ab austro in septentrionem, et cum185 ad angulum venisset diutius ibidem commorata tormentis moenia ita labefactavit, quod nisi a nostris statim tignis, et fulcris sustentata fuissent186 procul dubio corruissent. Nostri quoque in eos similiter ignivomis utebantur machinis, et187 nonunquam non iaculabantur incessum. Repente exorta borealis aura classem invitam sub moenia cepit impellere, sed veriti hostes remigio se procul ab oppido in occidentem post monasterium Sancti Nicolai in sinulum recepere. Interim ex suburbanis navalibus in urbem misilia nunquam cessabant. 188 Tandem terrestres189 copiae, cum viderent suam classem190 in valle reductam aedem sacram, et caenobium Divi Nicolai cremare, depredatae sunt totum suburbium incensis pene omnibus privatis, et sacris aedibus, et navigiis, cadaveribusque suorum in ignem coniectis alii191 se ad naves cum praeda receperunt192 alii longius vagati usque ad193 proximum rus Zernovae ab igne, et devastationibus temperantes non inde quicquam aliud, nisi campanas tantum abstulerunt, alii194 sub maenibus195 iaculationibus vacabant. Circa meridiem animadvertimus tres viros nobiliores, ut ex indumentis apparebat de monte Sancti Blasii suburbano speculari urbis situm, tum timpanis bellicis196 (28) prodivimus super maenia militari more gradientes tam viri, et pueri, quam mulieres, et [†]197 puellae indumentis virilibus198 indutae199 omnes armati deducente agmen Vincentio Roseneo, et nobis omnibus ordinatim subsequentibus, ita ut speciem praeberemus plurium, quam mille armatorum. Ad horam vigesimam primam vir quidam sub maenia in fossam subtus pontem accurrit in habitu turcico clamitans se esse Christianum, qui per funem demissum inter nos fuit receptus non saucius quidem, sed clamidis sinistro sinu ob glandulam a Vincentio in eum dum curreret coniectam lacerato vix incolumis. Erat is Hispanus Betius200, et aiebat se esse Martinum filium Martini Moralis, et nominari Alli apud Turcas. Ab eo non solum oppugnatorem nostrum Uluzalim, sive Ochialinum Algerii proregem, sed et gesta, et numerum totius reliquae classis didicimus. Neque tamen viro fidebamus quoniam fuerat circumcisus, ut ipse aiebat, coacte. Texebat historiam se viginti annis ante fuisse captum decem201annorum a Mulaibagazone Rege Veles in Libia, quo postea cum suo regno a Rege Fes capto ipse cum aliis captivis in Fes deductus fuerat; ibique violenter circumcisus, neque inde unquam exisse nisi hoc vere nisi cum Scripho regis202 Fes fratre servituti eius mancipatum, et modo opportunitatem nactum aufugisse. Nos hominem in vinculis, et custodia tenuimus. Interim de valle hostis movit classem pedetentim per canale203 in occidentale litus Sabionceli. Ex viginti triremibus, et semitriremibus nulla erat, quae non fuisset aliquo a nostris damno affecta, alii malus, et antennae perfractae, alii rostra adempta, alii prora illisa alii puppis inquassata204.205 Ex transfuga intelleximus centum, et octoginta Turcas, et totidem captivos206 eo proelio periisse. In medio canali obviaverunt duae lintres Sabioncellinorum munera deferentium, qui nobis postea retulerunt, quod admissi ante Uluzalim commendaverant207 se poscentes indemnitatem, quam ille benigne promisit, et praestit tanquam Ragusinorum subditis, interrogavitque eos nunquid militum praesidium in Curzula foret ***208 ipsi responderunt se (29) ab illis civibus hostium loco haberi, neque admitti intra maenia [ad]209 in urbem iam a multo tempore. Deinde quaesivit an Triremes Venetae fuerint sub eo oppido a quindecim diebus citra, qui responderunt fuisse. Subiunxit ille praesidium fuit dimissum210, verumtamen maiores, et munitiores urbes in Hispania ego consuevi debellare, caperem et hanc sed non vacat mihi. Dimissis eis se recepit in portum figerium sub Sabioncello procul a nobis circiter tria millia passuum. Ibi per totam noctem, et sequentem diem refecit quassas211 nullam interim molestiam nobis212 inferendo. Nostri profugae213, qui eo mane ante hostilem adventum ex urbe se per muros dimiserant omnes incolumes evaserant214 quidam intra dumeta, et silvas latuerant, alii Augustam Ragusinorum insulam traiecerant215. Nonuli cimbam nacti recte Iadram transvolaverant216 nunciantes, captam217, et incensam fuisse Corzulam, seque218amputari, seque vix praecipiti fuga evasisse semineces219. Praetor noster audito hoc nuntio gratias egerat Deo, quod quae praeviderat, iuxta eius opinionem evenerant. Nostri vero, qui antea illuc navigarent in luctum resoluti sui immemores nostrum casum deplorabant. 220 At nos Dei munere servati licet in ipso praelii ineundi principio pavidi, et perterrefacti, et quidam etiam trementes221 videremur, tamen postea caepta pugna adeo alacres evaseramus, ut spiritu quodam divino vires nobis auctas222 nos ipsi admiraremur. Erat videre senes etiam octogenarios discurrere, hortari tela ministrare, iuveniliaque opera tanquam robustissimos exercere. Ioannem Baptistam Roseneum agentem octogesimum tertium annum, et ob senium inferiori debilitata mandibula aperto ore hiantem nemo est qui non viderit hastam dextera quamvis effecta vibrantem, et iuniorum animos verbo, et exemplo excitantem. Mulieres non amplius pavidae muliebri more se in luctum dabant, sed audacter arma tractabant, et si quae223 vulnerabatur aequo224 ferens animo, nec225 ingemiscebat quidem sed prosequebatur opus suum. Puellae solitae ad auram trepidare armis ministrandis obriguerant, Pueri atrocitate quadam praeter aetatem hostibus erant damno, et formidinis, viri qui certe perpauci supererant ingenti fortitudine munia obibant, nulas vitantes vices, nec ulli parcentes labori. Nec quisquam erat,ex quo iam caeperat pugnari (30) qui suum in quopiam226 genere desiderari offitium operam, vel laborem permittebat227. Post praelium amotis hostibus delectum omnium quotquot erat intra oppidum arma gererent228diligentissimum Archidiaconus habuit. Hoc in loco consentaneum mihi videtur cunctorum sigillatim229 nomina inserere, ne quisquam sua laude defraudetur, et ut Dei beneficium ex debilitate pugnatorum agnoscatur. Imprimis230 ex ordine sacerdotali erant quinque. Ipse nimirum Antonius Roseneus iuris peritia insignitus eiusdem loci Archidiaconus quadragesimum septimum annum prope finem mensis Octobris ad tertium (ni fallor) calendas Novembris expleturus. Marinus Vidosius Canonicus vir certe in illis periculis valde utilis in excubiis nocturnis diurnisque pervigil precandi Deum assiduitate indefessus, et quod notatu dignum est, cum alias sit semper valetudinarius, et sexagesimo anno appropinquaret, agilitate, et exercitatione praecipuam ad omnia operam praestabat. Antonius Paulius cognomento Rufus. Marcus Milateus alias de Charis231, qui certe tormentariis elapsis adigendorum tormentorum vicem strenue subiit, et de turri Omnium Sanctorum hostes damnis plurimis affecit. Antonius Pomeneus, sive Mamentinus232 sacrista. Ex Patriciis fuerunt tantumodo viginti unus, videlicet Io. Baptista Roseneus 83 annorum circa Idus Octobris explendorum, Hieronymus Gabrielius quindecim annis iunior. Marinus Obradi pene paris aetatis ad Hieronime233. Nicolaus Vidosius senior, qui licet aegrotaret, tamen ad pugnam exierat, Nicolaus Arnerius, Nicolaus Gabrielius, Hieronymi filius, Franciscus Urbanus, Vincentius Roseneus, Lucas Baraneus, Marcus Grusius, tunc Curiae minoris iudex, Franciscus Sevileus, Michael Cetineus Cosmae filius, Franciscus Prismius, Antonius Marineus, Ioannes Scemanus, Ioannes Petrovius, Franciscus Tulius Nicolaus Dragineus, Antonius Baptistinus, Marinus Sacneus, Ioannes, alterius Marini Sacnei filius. Civium vero, et incolarum [era]234 seu artificum erat numerus 66, videlicet Marcus Ressa carpentarius bombarderius ad puteum salsum, quem Slatinam dicunt, Franciscus de Milo graecus mercator. Mucus Radatovius nauta. Georgius de Ragusio Rosenorum domesticus. Nicolaus Epirota, alter Rosenorum famulus sagittandi peritia satis (31) instructus235, Anton de Ragusio baiulus, Franciscus Profaticus236 Nauta seu piscator, Nicolaus Christophori piscator. Lucas Macellarius. Christophorus de Paulis Latomus. Franciscus eiusdem Christophori filius similiter Latomus. Marcus Radius Agricola, Toncus237 Osliza baiulus infirmus, et inutilis. Franciscus Iurievius Doliarius, qui et ipse bombarderii munus in praelio satis naviter238 obiit. Gregorius Clariceus baiulus, Nicolaus Magliceus pistor, Iacobus Matcovus de Ragusio Nauta, Marinus Pharensis, qui recedentem puppim regiam Ullucelini ictu bombardelle ab aede Sancti239 Trinitatis percussit, Vlachusa, alias Blasius de Longo agricola, Gregorius Martuleus240 nauta, Nicolaus Vlacotimus241 latomus. Marinus Suturiza cognomento Rex piscator, Franciscus Gerbinus242 piscator. Petrus famulus Tronconeorum alias Philippinorum. Nicolaus Gurdius surdus Doliarius. Ioannes Grusius piscator, et Stephanus eius filius. Nicolaus Sagedinus Doliarius. Antonius Costa latomus. Nicolaus eius filius bombarderius adustus Gregorius Doimius latomus, Marinus Surateus pede truncus243 latomus. Antonius Pomeneus senior carpentarius, Franciscus Bonvardo piscator. Antonius Vitcovius piscator. Marinus Bavonisius244, alias Baziza agricola bombarderius. 245 Andreas Vlacotinus nauta aegrotus. Matheus Calavagna baiulus senex, Franciscus eius filius baiulus, Ioannes Valentinus cerdo. Franciscus Pauli de Lesina carpentarius, et in hac expeditione papalis tormenti bombarderius valde utilis, et commendabilis, Lupus Ucatius, Franciscus Batocanius latomus bombarderius adustus. Paulus Radeteus baiulus. Vincentius Goriglavius, alias Ardentinus, Vincentius de Ragusio baiulus, Ioannes Theodori grecus de Valona externus, quem licet suspectum haberent Cives, tamen experti sunt fidelem, et strenuum, et viriliter se gerentem, aliosque insuper animantem. Marcus de Paulis latomus,246 Michael faber ferarius septuaginta annorum, Marcus eius nepos eiusdem247 artis faber. Ioannes Pharensis gener castellani pastor. Marcus Radoevius248 pastor. Petrus Cuppussina agricola, Lucas Smerchigna carpentarius, Ioannes faber ferrarius eius gener. Gaspar de Istria baiulator. Andreas Miglienovus senior orationi tantum ante aras utilis. Natalinus †249 Mathzi250 greci carpentarius. Lucas Marci Ciore piscator, Vincentius Bilcovuius251, Vincentius Pauli Bigalnei252, Vincentius Mathqi253 piscatoris; et hi quinque ultimo loco descripti erant pueri decem, aut duodecim annorum ex Blattensibus ultra patricios fuerunt dumtaxat decem254, videlicet (32) Ioannes Orebus, Nicolaus Baius255, Antonius Petrovus, Iacobus Pigeus Gregorius Cheus, Ioannes Ragienus. Helius Glavocius, Franciscus Baicius Ioannes Castrophilus, Antonius Sincovus, Paulus, Bossidarus. Octo fuere Pupnatenses, videlicet256 Marcus Matusius, Mathqus257 Stanisius, Ioannes Roscovius, Iacobus Angelinus, Petrus Pharius famulus Iuriceorum. Totidem Lumbardini inventi sunt, ultra eos, qui cum Civitate numerati258 fuere videlicet Ioannes [Melissae]259 Buzzalinus260, Bernichius Ielicius, Nicolaus Musius, Marinus Radinus, Ioannes Radinus, Marcus Cernogareus, Marcus Rogaceus, Stephanus Melissae. Zernovini ceteros superavere; utpote quorum numerus triginta quinque armatos explevit, et sunt isti scilicet Franciscus Ostovius, Andreas Uscocius, Iacobus eiusdem Andreae filius. Antonius Barcotius, Ioannes Scocandus. Antonius Zuitanus, Iacobus Cebalius, Franciscus Zagoreus, Andreas Stancovas, Franciscus Catharinus, et Hieronymus, et alter Hieronymus Banisii Roseneorum coloni, et clientes. Marcus senior, et alter Marcus Culianovi Antonius Zugareus, Ioannes Nicolicius, Franciscus Luchinus, Antonius cum filio Ioanne261 Bericius, Marcus Pignatiza, Franciscus Cernogoreus, Ioannes Croilo, Marinus Cuspilus, Michael Baranus, Petrus Cuspilus, Iacobus Businovus. Nicolaus Cuspilus, Ioannes Bosinovus. Stephanus Bella infirmus. Praeter hos, qui centum, et quinquaginta trium summam complent nemo alius manum262 nisi forte quisque infans, ut erat Horatius, et Annibal Vidalei in ea repertus est, quin et ex his senio confecti, et effatis viribus plerique erant. Ex omnibus nostris duos tantum invenimus interemptos, Andream Uscocium ad latus, Vincentii Rosenei, et Franciscum de Ostois obrutum ruinis maeniorum ex ictu hostili collapsorum. Vulneratos, et quidem leviter sex, totidem quoque mulieres saucias, adustos ex rapida festinatione a semetipsis quinque, quorum unus Franciscus Costa latomus paucis post diebus interiit dignus certe iuvenis memoria perenni, ut pote qui maluit cum parente, et patria commune [omnia]263 subire periculum, quam sibi tantum264ignaviter consulere. Nam audito hostili paratu Ragusio digrediens ubi tunc morabatur cum uxore et filiis, et pedestri itinere properans sponte se intra muros inclusit semper sermone, et re ipsa cives ad deffensionem Patriae cohortatus, quem eo libentius collaudo, ut discat posteritas imitari. Alter eorum265 Franciscus Batocamius arefacta manu, et utroque pede claudus, evasit; reliqui convaluere. Numerus elapsorum fuit centum paulo plurium (33) nec ab hostibus, quisquam captus fuit praeter solam Catharinam Marci Radoevvii pastoris suburbani filiam. Sub vespertinum crepusculum advenere ex eis aliquot veniam deprecantes, et arcenti eos vulgo cum saxis vix potuit Archidiaconus suadere per funem recipere266, nec valuit cohiberi temeritas, quin unus graviter in fronte feriretur. Tanta est nostra in prosperis humanae charitatis oblivio. Paulo ante vix pietatem divinam lacrymis, et planctu in commiserationem nostri defleximus, et267 non sponte, sed vel metu maioris periculi, vel necessitate coacti praeter voluntatem nostram in urbe deprehensi fuimus, et tamen in proximos nostros, qui nobis alacriores fuerint, desevimus, nec id cognatorum nostrorum defectibus ***268 et nulla quidem ratio potuit plebem ad eos recipiendos inflectere, nisi ut plures in urbe reperiuntur, si forte rursus oppugnaremur, quamvis aliqui nihil melius cum eis fore contenderent quorum licentiam Archidiaconus, et verbo, et auctoritate coercuit. Noctu ante sextum decimum Calendas Septembris Uluzali cum suis avectus est Pharum versus quod est Caracosia269 ad quinquaginta quinque velis per nostrum canale. Paulo post in tenebris tertia vigilia preteriit ipse quoque Pharum tendens, nec in nos quicquam tentavit270 a nobis quoque minime tentatus. Eodem die sub tempus postmeridianum271 venit custos de montibus, nuntians celocem quandam ex alto celerem tanquam avem in Augustam venisse, et inde ad nos remis velisque tendere, nec multo post affuit celox, cui praeerat Nicolaus Hydruntinus272, qui retulit nostram classem prope diem adventuram in hostes animo pugnandi. Ea spes nostris consolationem attulit non levem. Et quamvis Archidiaconus sciret, nondum omnem confederatorum manum simul esse congregatam, tamen amplificavit spem, et nuntium, ut nostros animaret. Is venerat, ut numerum et robur, et hostium gesta exploraret. Nos quaesitis eius satisfacientes tertia die eum a nobis dimisimus cum literis Archidiaconi tum ad Serenissimum Imperatorem273 Venetiarum ex Apulia ubicunque primum applicuisset274 terra transmittendis, tum etiam ad Excelentissimum Classis Imperatorem eidem consignando transfugam illum Granatensem, sive Beticum, quem ille in se suscepit Imperatori Venerio exhibendum, quae omnia num praestiterit, ignoramus. Vereor tamen in quibusdam eum deffecisse. Nam auditum quidem fuit pro certo reditas fuisse litteras Augustino Barbadico sed non transfugam neque litteras ad Imperatorem perlatas. Uluzalis, et Caracosia in depredandis Pharensibus, qui urbem deseruerant, et in arcem confugerant sex dies sumpserunt275, in quibus totum pene suburbium cum duobus (34) Monasteriis Franciscano, et Dominicano, et intra maenia multas aedes sacras et prophanas concremaverunt. Per totam quoque Pharensem Insulam circum vicina maria276 impune vagati incendiis, et depopulationibus caedibusque grassabantur277, tamen Gelsae pagum turricula defendit, et in monte Samotuorio incolae strenue se tutati sunt, et ut fertur ducentos Turcas occiderunt, quo in loco mulieres egregiam operam praestitisse dicuntur278 in efodiendis saxis, quae telorum vice viris in hostes ministrabant. Narentani quoque latrones exierant, praedasque hinc, et inde agebant, et ex nostris pagis intra illos sex dies circiter septuaginta duas animas avexere. Ante decimum Calendas septembris Uluzalis cum suis intempestae noctis silentio tacitus praeter Curzulam sub litore Sabionceli praeteriit, et rectum cursum ad classem habuit. Caracosia eo die a capite occidentali Sabionceli ad insulam nostram in vallem Tonsoris circa horam tertiam diei cum suis quinquaginta sex velis sub nostris oculis traiiciebat, et in traiiciendo non omnes simul naves, sed binae, vel ternae, et longo intervallo procedebant, eodem quoque ordine reversae sunt ad vespertinum tempus sub Sabioncelum intra unius horae spatium. Quid sibi vellet illa morosa traiectio nos nescibamus. Verebamur tamen eum milites emisisse, qui nos ex insperato a terra invaderent, quando ipse a mari oppugnaturus afforet279. Icirco totam noctem insomnes egimus, et quidem280 alii vehementer pugnam exoptabant, ut fugae ignominiam resarcirent, alios in oppidum rediisse thaedebat, alii taciti finem praestolabantur, supplicationibus, et orationibus vacantes. Ego certe in priori illa Uluzalina pugna fateor, me vel numine281, vel temeritate, aut desperatione arreptum* nostrorum animum285 priori excitatum praelio, tum propter hostium debilitatem, non enim erant integrae triremes,286 nisi perpaucae, sed breviora navigia in quibus neque tormenta violenta, nec pugnatorum multitudo nimia esse poterat. Circa quartam vigiliam Caracosiana manus praetereundo silenter287 rasit iter litore Oeni, seu Sabionceli, et ad aquas Terstenice288 viginti quatuor stadia procul a Curzola ex orientali parte per duas oras substitit. Ibi ter aciem instruxit tanquam in nos irruiturus, ter etiam instructam solvit. Demum a caeteris avulsae quatuor semitriremes ad Franciscanorum scopulum perexerunt, et monasterium totius Illyrici pulcherimum ablatis campanis incenderunt. Templum autem augustissimum non potuit cremari, quoniam ex saxo vivo, et topho in fornicis modum constructum fuerat, interiora tamen quaeque lignea in favillam redacta parietes fumo (35) infecere. Postea universa illa manus profecta est ad pagum Lombardae ad Veru, ubi sunt loca nostra delitiosa. Illuc enim venere cum praeda, qui praecedenti vespere expositi fuerant in valle Tonsoris circiter mille quingenti viri. Hi totam noctem quieti in litore dormiverant289, et ab hora prima diei se per latitudinem insulae difundentes290 a medio insulae in orientale291 cavernas, in quibus comperierunt circiter 34
rurales promiscui sexus, qui nullo pacto cogi poterant, ut intra maenia se transferrent. Pecorum vero copiosam praedam avexere, et quae sibi visa sunt non avehenda292 caedentes in silvis stravere corvis, et vulturibus in escam. In Lombarda omnes genio indulxere, et post crapulam in aedes debacchati eas ignibus devastarunt. Interim celocem vidimus293etiam triremem ex Caracosienis statim in eam contendere, et postquam cominus congressae sunt, vidimus quoque ambas simul ad reliquas raptim redire, in quorum adventu illico omnes vela ventis dedere. Nos primo coniecturis id quod erat coniectantes a praefecto classis Turcicae venisse294 Caracosiae praeceptum, ut ad reliquum navalem exercitum propere festinet, deinde etiam ab emissis exploratoribus de hoc certiores facti, postero die solemnes non solum295 annuas supplicationes a nostris maioribus institutas ob defensam fortiter eo die patriam ab impetu vehementissimo classis Aragoniae anno octogesimo ante, verum etiam publicas gratiarum actiones quam maximas potuimus de liberatione imminentium periculorum totis cordium affectibus prae gaudio collacrymantes exolvimus, et collectas aliquot pilas, et iacula in nos ab Uluzalinis adacta in templo cathedrali, tanquam trophaeum iuxta scuta Aragonia cum huiusmodi inscriptione olim a maioribus dedicata. (Parthenopes Regem, Sociosque hinc classe repulsos Testantur296 natis scuta dicata Tholo. ) Deo, ac Virgini matri, nostrisque tutelaribus Divis Bartholomaeo Apostolo, et Marco Evangelistae protectori praecipuo, omnibusque Celitibus pie sacravimus rem tali carmine subsignantes: Inter mille rates sospes Corcyra Melena Vauceli pulso parta trophaea dicat. Virgo tuo a partu quingentis mille peractis et decies septem proximus annus erat. Lux quoque fulgebat, qua coelum invecta petisti, cum bene res cessit numine gesta tuo, (36) Tu nos servasti, servaras ante parentes Cum stetit in nostram Bartholomaeus opem Nos tibi commendet Marci tutela Beati et prece coelituum perge fovere tuos. In te spes nostra est, per te tibi vincimus usque et sine Te297 ruimus. Semper adesto tuis. Quod quidem Epigramma breviori compendio sic immutatum est Virginis a partu quingentis mille peractis, et decies septem proximus annus erat. Aere298 pilis necquiquam Vauzellinus adactis Disiecta hinc pulsus per mare classe ruit; Gesta die res est, quo Virgo ascendit Olympum Urbs memor haec Divae parta trophaea dicat. Post haec litteris Archidiaconi certiore facto de incolumitate nostra, et de recessu totius hostilis classis ex Adriatico sinu Iacobo Foscareno, et Philippo Bragadeno, quorum alteri terrestrium, alteri maritimarum rerum Illyrici a senatu cura demandata fuerat, et transmisso ab eis tunc primum hoc felici nuntio ad senatum non tantum trepidatio universi sinus299 soluta est, sed ex Curzulensi facinore ab omnibus capta fuit ingens laetitia, quam etsi300 non ausim nominare praesagium eodem anno subsecutae ad Corinthiacas fauces magnae navalis victoriae, non vereor tamen astruere gesta Curzulensium non parvum fuisse nostris invadendorum hostium calcar, et stimulum. Fortunam dominari in bello, gentilium est dicere. Longe praestantius Sacrae Scripturae consuetudo Deum solet Dominum exercituum appellare, ita ut in medio sacrorum nostrorum sanctissimus ritus coelum, et terram plenam maiestate Dei exercituum testatur. Nam dictio Sabaot Dominum super exercitus significat, ut omnes passim intelligant fortunam nihil prorsus esse, Deum vero auctorem omnium rerum vires quoque exercituum moderari. Quod si unquam alio tempore, et usquam alibi divini numinis potestas humano generi patuit, plane in servanda Curzulensi urbe manifeste constitit. Ut enim involvantur silentio, quandoquidem absque lacrymis referri nequeunt) tot aliae munitissimae urbes captae incensae deditae, quis (37) nisi divina pietas eam301 urbeculam desertam debilibus muris parva manu, et ea imbelli praeservavit? Quis pueris rei bellicae imperitis stratagemata consilia, robur, et audaciam subministravit? 302 An non Dei munus est303 vigilantibus frustra custodibus per ministros sacrorum furtivam hostium invasionem patefieri? Nunquid non est Dei beneficium ex nostris, qui debilitatem obsessorum proderet, captum fuisse prorsus neminem? Cum utique plurimi, dum ex urbe fugiunt sagittis, et plumbeis glandulis ab hostibus fuerint sauciati, sicque vulneribus retardati, ut facillime capi potuerint? Quale vero est illud? Quod in sinu Rizonico quadrigentorum triremium hostilis classis reperitur, et ex ea deliguntur Caracosia, et Uluzalis, qui excursiones per Illyricum faciant ambo instructi, et parati, ille secum deducit quinquaginta quinque vela hic viginti maiora, simul ad praedam discedunt sed dum alter alterum praedandi studio praevenit304 cuius nisi divinae providentiae fuit ne ambo simul305 eam adorirentur, cum ambo ad id simul profecti sunt, et ambo simul eam insulam praetergressi in Pharenses grassati306 fuerint? In reditu autem a Pharia depopulatione unde est, quod iterum disiunguntur, et alter denuo tentare perrhorescit alteri non vacat? O Virgo beatissima, quam de hac tenebrosa caligine translatam nostri causa ante perspicuum summi Dei thronum astare credimus, ut quemadmodum in terris humano generi virtutum307 exemplar in admirabili humilitate praestitisti, ita et super coelos coelorum proxima Dei potestate praedita ad nostram utilitatem regnes : Agnoscentis hoc singulare a te munus populi adauge precamur fiduciam, et quos toties ex tot internectionum308 casibus misericorditer eripuisti, cumulatis benefitiis in perpetuam clientelam cum Beatis Bartholomaeo Apostolo, et Marco Evangelista ceterisque Divis perpetuo servandos intra sinum benignitatis tuae suscipe, ut in fide filii tui radicati, nec unquam ad alienos cultus ulla labefactatione detracti, et in hac et in coelesti patria protectionis tuae fructum assequamur. Indulgente votis huiusmodi piissima eiusdem servatoris309 nostri filii tui Iesu Christi clementia, cui simul cum Patre, et spiritu sancto sit semper honor perpetuus, et aeterna gloria. Amen. O Pater omnipotens, qui verbo cuncta creasti et solo nutu quaeque creata regis, Aspicis, ut dire310 latret fera bellua victu Ausa sibi titulos fingere ut311 umbra Dei, Heu vocat arvorum Dominum se Othomanica pestis, Quorum aditum primus crimine clausit homo, Insuper imperium sibi totius arrogat orbis, Sanguineoque gregem territat ense tuum, Dat pacis leges populis iuratus Olympo, rursum faedifrago reiicit ore datas. Faedera nil possunt312, non illum numina tangunt sub pede Selimus313 fasque, piumque tenet. Nec mora, nec requies, populo datur ulla fideli, imminet exitio nocte, dieque virum314, Opprobrii genus omne loqui piget, eripe tetro (si locus orandi est) nos tua membra iugo. Num patiere Deus tot inulta piacula gentis? Ecquis erit probra tot iam tolerare modus? Quid gravius Pharao potuit commitere? quidve Prisca Palestinis incola turba iugis? An scelus impletum tercentis non fuit annis315? Ex quo Christicolas Turcica sceptra premunt, sat dedimus poenas, sat ***316 terruit hostis Transeat a nobis Numinis ira tui. Hac semel amota Turcarum desinet horror utcunque invicto317 nomine Turca tumet Rumpatur tumor hic in numen bella minantis Rem sibi cum vero sentiat esse Deo. Nos tua progenies licet isto degener ortu te tamen offenso sumpsimus arma Pater. (39) Sumpsimus arma tua pro Religione Redemptor Ne tua pellatur prorsus ab ore318 fides. Neu animas coeli cives a morte futuras Imergat divis sub Phlegetonte vadis. Devictis319 Asiae, Libiaeque collentibus arva Christiadis, poterat barbarus esse satur. Quin et in Europa tot regnis (proh dolor) haustis debuerat nostri iam cohibere sitim. Dum redimi potuit pax auro solvimus aurum Nec sitis extincta est, nec saturata fames. Non pudet a nobis extremo margine Cyprum poscere, nec pacis (proh) violare fidem. Scilicet hinc alias petiturus littoris oras concipit hesperias subdere posse sibi. Ac si, quos domuit propria virtute domavit non alio casu vindice forte Deo. Nos quoque veh nimium graviter pecasse fatemur Te tamen, o verum Christe Deum colimus Qualescunque sumus, trinum veneramur, et unum Te Deus, hanc unam pandimus ore fidem. Flectimus inde genu Christo, Christumque secutis Omne aliud numen credimus esse nefas. Hinc nos Turcigenae propter te odere nefandi Quos Mahomet falsa credulitate tenet. Excidium hinc nobis molitur classe Tyrannus Turcigenum ducens millia multa mari. Quin et terrestres turmas equitumque phalanges in nos emittens undique bella ciet. Contemptorque Dei scelerata iurgia lingua congerit, ah saltem parce sceleste Deo. Parce Deo nostrorum320 fas est tibi carpere mores, Desine, noster ubi sit Deus, obiicere. (40) Regnas321 ubique Deus noster. Quod322 si tibi poenam Differt, pensabit mox gravitate moram. Te manet ignis edax, qui te sine fine cremabit Ni Christi infelix initiere fide. Sed quid opus pretium suibus proponere, gemmas? Duruit323, ut nostro sanguine tingat humum. Nos commune malum communi pellere sorte Nitimur, hinc armis, hinc pietate precum , Militiae robur Veneti Pius, atque Philippus, Miscere324 in pugnam classe vehente viros. Undique bella tument, noster tibi militat ensis, Et cruce securus miles in arma ruit, Imbelles, precibusque piis, votisque rogamus Rebus, et angustis325 poscimus affer opem In te spes nostra est tibi tantum fidimus uni Omne tibi nostrum corde dicamus opus Templa vovent alii Pario de marmore ad astra Ast alii in templo326 capta trophaea manu. Ipse ego concesso nobis, ut spero triumpho Grates perpetuas annua sacra feram, Et memoria327 totum testabor carmine factum, Noster erit fructus, gloria tota tua. Gaudeat Caelum exhilaretur Orbis,328 Quisquis, et Christum colit, ora solvat Laetus in laudes, resonetque Laetis Vocibus Aether. Torva pars, saevi cecidit Draconis Nuper hic329 lati Dominator orbis Noxius Christi populos vorabat Martius anguis. In specu natus Scithiae propinquas eruit gentes, Asiamque pastus Mox, et Europae freta transmeando Substitit Haemo. Inde iam epoto Getico cruore Illyrim luna genitrice fretus Hausit, et tandem Danais subactis Induit alas330. Evolans ponto citus ocupavit quidquid Aegeum mare continebat Calcidem331 Naxum Rhodon, atque Lemnum332 et denique Cyprum. Iam maris terror superi inferique Italos uno meditatur haustu Iam Thybrim Rhenum Rhodanumque anhelat Aliger anguis. Non tulit Christus scelus hoc nefandum, qui licet tentet, tamen invocantes Obrui nunquam patitur fideles, sed iuvat aegros. Ergo dum tensas Draco pandit alas, suscitat pastor vigiles ad arma Fortium coetus, colubrum repente exuit alis. (42) Sed quid obtectis333 opus est figuris Gesta res tanta est, ut334in orbe maior Nulla iam saeclis fuerit tot actis335 par nec in armis. Nostra Christidum superavit omnem Turcicam classem rapuitque caesis336 Hostibus totum mare, vindicata nautica res est. O diem faustum, celebremque337 Nonas Mensis Octobris, quater o beatas Oxias multo saturas cruore Turcigenarum. Virgine a foeta recolatur annus Mille quingentis deciesque septem Orbitis lapsis novus, et lapillo candidus albo. Pugna Corcyrae docuit Melenae Posse confringi338 rabiem Selini Ecce confracta est penitus adempto Limite ponti339 Tu gregis pastor Pie quinte verus Tu decus Christi fidei Philippe Vos Mocenico Veneti coronis cum duce digni Foedus inter vos initum salutem340 Attulit mundo prope iam ruenti et ministrorum peperit triumphum Vivida virtus. Austrium341 quis non celebret Ioannem? Inde quis Marci taceat342 Columnae Grande robur? quisque Sebastiani Gesta Veneri? (43) Ecquis heroas343 numeret canendo Non polus noctu radiat tot astris Quot cruentatos mediis stupebat Naereus undis. Vos tamen coelis animae receptae quas amor verus patriae dicavit Praelii auctores caput et triumphi Laus docet344 omnis Cantet Augustinum age Barbadicum Doctior Vates graviore plectro Nos345 virum fama memori colemus Dum manet orbis. Sunt quibus346 plures ope singulari Qui suo nobis retulere fato Lauream de se meritos honoret347 Quisque fidelis. Quanta mortales decuit gerendis Praeliis unquam decet hos viros laus qui sua348 nobis peperere dextra, et morte Triumphum Christus his merces fuerit perennis Nos ei acceptum ferimus qua349 aura Vescimur laeti quoniam haec data est350 Victoria Coelo Quis brevi captas spatio ducentas Credat a nostris trabibus triremes? Sexiesque octo pariter fugatas Vix tribus horis? Maius351 optatis tulimus. Quis unquam credat invictos (piget heu) tot armis pauciorum vi potuisse vinci Marte cruento? (44) Ecquis in nostros352 animavit hostem ut suo poscat353 gladios cruore, Artubus pisces, spoliis iuventam, Classe fideles? Quis statim vectos putet a Pelono Navitas ausos Ithaces ad oram354 Congredi cum tot solidis carinis Vincere suetis. Sed Deus nobis, Deus ipse favit Vidimos ventos prius a Chorinto Prosperos hosti tumido retrorsum Turbine verti. Impetum coeli subito secuti Milites nostri superant. Quid ergo Non erat Christus tuiturus arma Christicolarum? Quae sua fidunt feritate gentes Noverint Christum Dominum, nec unquam arogent palmam nisi destitutis Numine nostris Vos quoque o Christi populi fideles Gesta concordes revocant in hostem Tempore oblato properate diram perdere gentem. Tota nunc355 vobis pelagi potestas cessit en ultro imperium Selini porrigit mundi moderator, id vos carpite dextris. Sponte conspecto cadit umbra sole Militent tantum in Crucifixi honorem invicem nexis aderit ministris Auctor Iesus. Gloriam Christo Domino canamus qui dedit nobis superare Turcas Si datos quondam monitus sequemur cuncta daturo. Gloriam Christo Domino canamus Qui Deus semper caro factus aevo Cum Patre aeternum, pariterque sancto Flamine regnat. 356
